Nagły wybuch płaczu, bo złamał się patyk. A za chwilę radość, bo można pobujać się na huśtawce. Reakcje dla dorosłych mało adekwatne do sytuacji, zmieniające się jak w kalejdoskopie, a jednak dobrze znane wszystkim opiekunom żłobkowym, przedszkolnym i rodzicom małych dzieci.
Labilność emocjonalna, czyli duża zmienność odczuwanych stanów emocjonalnych, to u dzieci naturalna cecha rozwojowa.
Labilność emocjonalną w okresie przedszkolnym należy odróżniać od tej przejawiającej się w późniejszych etapach życia. U osób dorosłych pojęcie to często odnosi się do zaburzeń nastroju czy osobowościowych, wymagających specjalistycznej opieki. U dzieci labilność emocjonalna jest naturalna, nie musi wzbudzać niepokoju, ale niewątpliwie bywa uciążliwa dla otoczenia i bardzo często spotyka się z jego niezrozumieniem. Dlatego bardzo ważne jest, by wspierać rozwój emocjonalno-społeczny dzieci od najmłodszych lat i stopniowo uczyć je wyrażania i kontrolowania emocji.
Skupimy się zatem na pomocach, które wesprą kadrę pedagogiczną w pracy z emocjami dziecka. Jedną z nich są popularne w przedszkolach klocki LEGO® DUPLO® Zbuduj emocje, które od najmłodszych lat pomagają dzieciom w nauce panowania nad emocjami. Jest to możliwe dzięki ćwiczeniom praktycznym z wykorzystaniem wspomnianego zestawu i dołączonych do niego kart inspiracji.
Labilność emocjonalna u dzieci
Czym jest labilność emocjonalna?
Labilnością emocjonalną u dzieci określa się łatwość przechodzenia od jednego uczucia do drugiego – maluchy przechodzą od smutku do złości i odwrotnie, czasem trudno ustalić co było „pierwsze”. Cecha ta współwystępuje z innymi charakterystycznymi dla rozwoju emocjonalnego dzieci – gwałtownością oraz nieadekwatnością wyrażanych emocji.
Labilność emocjonalna u dzieci wynika przede wszystkim z niedojrzałości układu nerwowego, jego dużej wrażliwości na działanie bodźców zewnętrznych, przewagi procesów pobudzania nad hamowaniem. Dzieci są bardzo podatne na zmęczenie, zmiany pogody, infekcje – reagują pobudzeniem w sytuacjach, w których dorośli zwykle zmniejszają swoją aktywność.
Labilność jest również spowodowana tym, że dzieci posiadają mały wgląd we własne przeżycia, mają trudności z werbalizowaniem emocji i myśli (mowa znajduje się w trakcie rozwoju), za to duża jest ich wyobraźnia, podatność na wpływy środowiska oraz sugestywność. Jej przyczynę stanowi także subiektywnie duży stopień trudności, jakie dziecko musi pokonywać w codziennym życiu (wchodząc w role społeczne, ucząc się współpracować, dzielić, ustępować, przegrywać, być oceniane).
Labilność emocjonalna zależy od indywidualnego tempa i rytmu rozwoju każdego dziecka, ale też od postaw otoczenia oraz emocjonalności rodziców.
Etapy i kierunki rozwoju emocjonalnego dzieci
W wieku niemowlęcym emocje dzieci są bardzo intensywne, ale krótkotrwałe. Pojawiają się w odpowiedzi na to, co dzieje się w otoczeniu (np. gniew przy unieruchamianiu ciała, przerwaniu zabawy, strach na widok osoby obcej, zadowolenie przy przytulaniu), a reakcja otoczenia dość szybko je łagodzi.
W wieku poniemowlęcym proste emocje (zadowolenie, strach, gniew) zaczynają się przekształcać w bardziej złożone uczucia, np. zazdrość, współczucie.
Uczucia nadal pozostają silne, raczej krótkotrwałe, zwykle są gwałtowne i nieadekwatne do bodźca – dziecko płacze lub śmieje się z błahych powodów, zaskakując nas swoimi reakcjami. Towarzyszy temu duża ekspresyjność – skakanie z radości, zakrywanie buzi z przerażenia, odwracanie z obrażenia.
Okresem bardzo intensywnego rozwoju emocjonalności jest okres przedszkolny. Jest to wiek, w którym pojawiają się nowe emocje (wstyd, nienawiść, współczucie), rozwijają się uczucia moralne i społeczne (dziecko zaczyna zauważać emocje innych i reagować na nie), estetyczne (np. poczucie piękna).
W okresie przedszkolnym następuje wzrost ekspresji uczuć (gesty, okrzyki), dziecko nadal nie potrafi maskować i tłumić uczuć, słabo je kontroluje, a labilność emocjonalna nasila się.
Dzieci łatwo reagują strachem, zwłaszcza na sytuacje nowe; pojawia się tendencja do uogólniania lęku (maluch przestraszy się pająka w bajce i nie chce wychodzić na spacer) oraz lęki nocne.
Równie łatwo reagują gniewem, szczególnie na ograniczenie swobody, przerwanie zabawy, odebranie przedmiotu, narzucenie polecenia, własną niezręczność w działaniu.
Gniew może występować w formie łagodnej (obrażanie) do formy demonstracyjnej (głośny krzyk, wymachiwanie rękami, kopanie nogami, rzucanie na podłogę) lub ostrej (bicie, gryzienie, niszczenie przedmiotów).
Przeżyciom emocjonalnym często towarzyszą objawy pobudzenia układu wegetatywnego (drżenie ciała, biegunka, wymioty).
Czas trwania stanów emocjonalnych wydłuża się ok. 6 – 7 r.ż., emocje stają się stabilniejsze, mniej gwałtowne. Dziecko uczy się bardziej panować nad swoimi uczuciami, rozmawiać o nich, wyraża je w sposób akceptowalny przez otoczenie.
Prześledzenie kierunków i etapów rozwoju emocjonalnego dzieci pozwala zauważyć, że wsparcie otoczenia w radzeniu sobie z emocjami jest niezwykle ważne w wieku przedszkolnym.
Sposoby dzieci na rozładowanie emocji w wieku przedszkolnym
Gwałtowność w wyrażaniu emocji i labilność emocjonalna to cechy typowe dla wieku przedszkolnego, pojawiają się w ramach normalnego procesu rozwojowego, u wszystkich dzieci. Jeśli mają umiarkowane natężenie, nie zakłócają funkcjonowania dziecka, to zwykle same ustępują, ale oczywiście można i należy wspierać dziecko w przezwyciężaniu problemów.
Zadaniem rodziców, przedszkola jest nauczenie dziecka rozpoznawania emocji, ich nazywania, wyrażania, radzenia sobie z ich świadomym rozładowywaniem. Realizując ten cel, najlepiej jest bazować na tym, co w wieku przedszkolnym sprawdza się najlepiej – na zabawie, wyobraźni, modelowaniu zachowań. Szczególnie, że w tym wieku rozwija się też inna ważna umiejętność – zdolność do ukierunkowanych działań.
Optymistyczne jest to, że z emocjami w okresie dzieciństwa można w efektywny sposób pracować. Należy pamiętać o kilku zasadach:
- jeżeli dziecko czuje złość lub smutek, musi je uzewnętrznić, ale w taki sposób, bo nie zrobiło sobie lub komuś krzywdy,
- mama i tata to osoby, od których dziecko uczy się radzenia sobie z problemami (naśladowanie, modelowanie) i które na co dzień najlepiej wspierają dziecko w odreagowywaniu emocji,
- jeżeli reakcje lękowe lub agresywne trwają zbyt długo lub są bardzo silne, dominują w zachowaniu dziecka, wpływają dezorganizująco na jego codzienne życie lub uniemożliwiają normalne funkcjonowanie, konieczne jest podjęcie dodatkowych oddziaływań (spotkanie z psychologiem, konsultacja lekarza psychiatry dziecięcego).
Pierwszym krokiem w uczeniu dzieci radzenia sobie z uczuciami jest wyjaśnienie im istoty emocji, wytłumaczenie w prosty sposób, co się z nim dzieje. Aby dać dziecku poczucie kontroli nad własnymi uczuciami, skorygować złe myślenie o sobie warto porównać emocje do czegoś (stworka, zwierzaka, zjawiska), narysować je, nazwać. Drugim krokiem jest przekazanie wiedzy, że emocje są czymś naturalnym, trwają tylko przez pewien czas i mijają, można z nim walczyć, przeganiać je, zmniejszać lub oswajać.
Kolejny krok to pokazanie konkretnych sposobów na wyrażenie np. lęku i złości – najczęściej sprawdzają się ćwiczenia ruchowe (tupanie, boksowanie, skakanie), rysowanie, ćwiczenia wizualizacyjne, relaksacyjne i oddechowe.
Ważne jest także wprowadzanie symboli emocji, zapoznawanie z metodami ich „mierzenia”, prowadzenie kalendarzy nastroju oraz opisywanie własnych emocji.
Duże znaczenie ma również umiejętne wzmacnianie pozytywnych zachowań dzieci, momentów, w których poradziły sobie z odczuwaną emocją.
Wpływ zajęć z klockami LEGO® DUPLO® Zbuduj emocje na labilność emocjonalną u dzieci
Klocki LEGO® DUPLO® Zbuduj emocje są często wykorzystywane przez terapeutów podczas pracy z dziećmi wykazującymi labilność emocjonalną. Ćwiczenia z zestawem mają na celu zwiększenie umiejętności identyfikowania i nazywania emocji, poznanie metod ich wyrażania oraz nabywanie umiejętności samokontroli.
Dziecko ma możliwość zbudowania kilku postaci, których twarze wyrażają różne emocje. Bawiąc się i odgrywając scenki, trenuje rozpoznawanie emocji, a przy odpowiednim wsparciu dorosłego – odkrywa sposoby na rozładowywanie towarzyszącego mu napięcia. Dzięki wykonywanym ćwiczeniom zaczyna zauważać konsekwencje niewłaściwego sposobu wyrażania emocji, które ponosi zarówno ono, jak i otoczenie. Ma możliwość odkrycia, że kontrola zachowań sprzyja integracji z rówieśnikami, co wpływa pozytywnie na poczucie własnej wartości i minimalizuje lęk przed samotnością i odrzuceniem.
Oprócz zestawu klocków i kart inspiracji, które wykorzystywane są w trakcie ćwiczeń, specjalista ma do dyspozycji także podręcznik, który pomaga mu efektywnie wykorzystać potencjał pomocy. Zawiera on pomysły na prowadzenie zajęć i wiele cennych wskazówek, z których terapeuta może korzystać w swojej codziennej pracy, by urozmaicać przebieg zajęć.
Nie ulega wątpliwości, że labilność emocjonalna u dzieci to zagadnienie, które zawsze będzie towarzyszyło kadrze pedagogicznej w codziennej pracy. Dzięki nowoczesnym narzędziom dydaktycznym, takim jak klocki edukacyjne LEGO® DUPLO® Zbuduj emocje, możliwe jest skuteczne wdrożenie odpowiedniego postępowania już na etapie edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej, co przyczynia się do lepszego rozwoju emocjonalnego dzieci. Ważne jest, by poza terapią, czy regularnymi zajęciami w przedszkolu, wspierać dzieci również na co dzień, za pomocą drobnych gestów. Dzięki temu będą one miały poczucie, że są rozumiane i akceptowane przez otaczających je ludzi oraz łatwiej odnajdą się w relacjach społecznych.
Tekst powstał pod nadzorem merytorycznym psycholog i terapeuty, Pani Agnieszki Wrzesiak.
