Czym jest samoocena?
Samoocena to sposób, w jaki widzimy siebie, opinia, jaką posiadany o sobie. Są to przekonania na temat własnego zachowania, umiejętności, możliwości intelektualnych, wyglądu zewnętrznego, relacji z innymi. Jest to proces długotrwały, ale najważniejszy jego etap przypada na okres dzieciństwa i dorastania, dlatego tak istotne staje się budowanie pozytywnej samooceny ucznia już od najmłodszych lat. Budujemy ją w oparciu komunikaty, jakie dostajemy od innych ludzi, ale i na podstawie własnych przemyśleń i obserwacji.
Samoocena kształtuje się od najmłodszych lat i stale ulega zmianom. U dzieci w okresie przedszkolnym i wczesnoszkolnym rozwojowo jest ona zawyżona. Maluchy często przeceniają swoje możliwości, widzą się takimi, jakie chciałyby być. Mają trudność z braniem odpowiedzialności za niepowodzenia, często zrzucają winę na innych.
Wraz z wiekiem dzieci zaczynają patrzeć na siebie bardziej realistycznie. Zaczynają dostrzegać i pozytywne i negatywne cechy swoich zachowań. W okresie nastoletnim ich krytycyzm wobec siebie wzrasta, często nadmiernie – porównują się do innych, najczęściej na niekorzyść siebie.
Dlaczego samoocena jest ważna?
Budowanie pozytywnej samooceny ucznia oznacza wspieranie go w odkrywaniu własnych mocnych stron i akceptacji słabości.
Posiadanie pozytywnej samooceny oznacza, że dziecko ma poczucie własnej wartości, zna swoje mocne strony, dostrzega swoje wady. Starając się jednocześnie je akceptować lub pracować nad nimi.
Niska samoocena u dzieci i młodzieży nie jest zaburzeniem w ujęciu medycznym. Ma ona jednak olbrzymie znaczenie w adaptowaniu się do wyzwań związanych z dorastaniem. To jak młodzi ludzie widzą swoją wartość wpływa na ich codzienne funkcjonowanie oraz realizowane cele dlatego tak ważne jest wsparcie w budowaniu pozytywnej samooceny ucznia.
Decyduje ono w znacznym stopniu o tym, jaki mają stosunek do siebie samych, do innych ludzi oraz do otaczającej rzeczywistości.
Jak kształtuje się samoocena?
Podstawowym źródłem powstawania samooceny jest mniej lub bardziej świadomie obserwowanie samego siebie sposób, w jaki myślimy o swoich sukcesach i niepowodzeniach.
Drugie ważne źródło tworzenia obrazu siebie stanowi otoczenie – komunikaty odbierane od rodziców, nauczycieli, rówieśników.
Doświadczenia zdobywane w pierwszych latach życia decydują o tym, czy dziecko będzie pewne siebie i swoich możliwości. Jeśli otrzymuje pozytywne informacje o sobie, czuje się ważne, akceptowane, to buduje pozytywny obraz siebie. Istotne jest również stawianie dziecku wymagań adekwatnych do jego możliwości oraz wspieranie w poznawaniu własnych granic, rozpoznawaniu i respektowaniu granic innych. W istocie wszystkie działania, które wspierają w budowaniu pozytywnej samooceny ucznia.
Na kształtowanie się samooceny wpływa ponadto obraz siebie posiadany przez rodziców – dzieci uczą się przez modelowanie i naśladownictwo. Rodzice wypowiadający się negatywnie o sobie, niedoceniający swych osiągnięć, krytycznie podchodzący do niepowodzeń, nieświadomie, wzmacniają podobne zachowania u swoich dzieci.
Bardzo duże znaczenie w tworzeniu oraz budowaniu pozytywnej samooceny ucznia odgrywa szkoła. Ważne są informacje, jakie dziecko otrzymuje od nauczycieli. To nauczyciele korygują negatywne wypowiedzi dzieci na własny temat, tworzą swoim podopiecznym możliwość współpracowania w grupie, doświadczania sukcesów. Niezwykle istotny pozostaje wpływ rówieśników – to czy uczeń jest lubiany i akceptowany w klasie, ma przyjaciół, czuje się bezpiecznie. To wszystko decyduje o tym, jak myśli o sobie.
Czym przejawia się niska samoocena u dzieci i młodzieży?
U dzieci z zaniżoną samooceną bardzo często obserwujemy:
- mało pozytywnych wypowiedzi na swój temat,
- nasilony samokrytycyzm, tendencje do opisywania siebie przy pomocy negatywnych określeń (np. jestem głupi),
- niepewność siebie przy podejmowaniu działań,
- nieśmiałość,
- unikanie sytuacji postrzeganych jako trudne,
- uznawania zadań za niemożliwe do wykonania,
- niechęć do udziału w przedstawieniach,
- reagowanie złością na pochwały.
U nastolatków niskie poczucie własnej wartości przejawia się:
- brakiem lub słabą umiejętnością pozytywnego myślenia o sobie, wiary we własne możliwości,
- występowaniem zniekształceń poznawczych w ocenianiu siebie i rzeczywistości,
- negatywnym wypowiadaniem się o sobie,
- skłonnością do porównywania się do innych (na niekorzyść siebie),
- utrzymywaniem się poczucia bycia gorszym, mało atrakcyjnym,
- nieumiejętnością przyjmowania komplementów,
- stawianiem sobie celów poniżej swoich możliwości,
- odczuwaniem obaw w sytuacjach społecznych, wycofywaniem się z relacji (nie jestem dość dobry, by być z nimi).
- lękiem przed wystąpieniami na forum klasy, odpowiedziami ustnymi,
- niską asertywnością (z obawy przed odrzuceniem),
- drażliwością,
- samookaleczaniem się.
Jak dochodzi do utrwalenia się zaniżonej samooceny?
Im ważniejsze osoby z otoczenia dziecka (rodzice, nauczyciele, rówieśnicy) krytykują je i negatywnie oceniają, tym silniej będzie to wpływać na obniżanie się samooceny. Jeśli dzieci są niewłaściwie traktowane, uznają, że coś robią źle, zasłużyły na krytykę, czują się winne lub odrzucone.
Na kształtowanie się niskiej samooceny wpływają:
- zaniedbywanie potrzeb emocjonalnych dziecka,
- brak pochwał czy pozytywnych wzmocnień,
- niepowodzenia w spełnianiu oczekiwań rodziców, nauczycieli lub rówieśników,
- otrzymywanie negatywnych komunikatów na temat własnej osoby (krytykowanie, wyśmiewanie, porównywanie do innych),
- nadmierne karanie,
- doświadczenie przemocy,
- izolowanie od grupy,
- przynależność do grupy osób wyśmiewanych lub odrzucanych przez innych,
- kreowanie przez media wyidealizowanych obrazów bycia atrakcyjną osobą.
Czy samoocenę można zmienić?
Dziecko lub nastolatek o obniżonej samoocenie samodzielnie może nie poradzić sobie nauczeniem się lepszego myślenia o sobie. Potrzebuje wsparcia bliskich osób w budowaniu pozytywnej samooceny. Niekiedy okazuję się ważna pomoc i działania terapeutyczne.
Samoocena dziecka może się zmienić, jeśli w codziennym funkcjonowaniu. Uświadamiamy dzieciom ich mocne strony, wzmacniamy je, rozwijamy świadomość własnych zalet i wad, zapewniamy możliwość doświadczania sukcesów. Bardzo ważny element w terapii dziecka z obniżonym poczuciem wartości stanowi edukacja dotycząca tego, jak sposób myślenia o sobie wpływa na nasze samopoczucie i zachowanie. Oceniając siebie i innych dzieci dokonują zniekształceń poznawczych, szczególnie w wieku nastoletnim. Nastolatkowie mają skłonność do etykietowania, myślenia czarno-białego, uogólniania. Aby wesprzeć ucznia, w zmienianiu obrazu siebie trzeba nauczyć go rozpoznawania tych zniekształceń i zmieniania ich treści. Warunkiem pracy nad samooceną jest również uwzględnienie odczuwanych przez dziecko obaw, często wysokiego poziomu lęku przed oceną innych, występowaniem na forum itp.
Jak nauczyciele mogą wspierać budowanie pozytywnej samooceny ucznia, zwiększać ich poczucie własnej wartości?
Podstawą wspierania ucznia o obniżonej samoocenie jest częstszy indywidualny kontakt z dzieckiem, dostarczanie mu wsparcia emocjonalnego w sytuacjach subiektywnie trudnych (sytuacje rywalizacji, niepowodzeń, oceniania). Dbanie o dobrostan psychiczny dziecka, unikanie zbędnych napięć emocjonalnych, zaspokajanie jego potrzeb emocjonalnych, zapewnienie atmosfery bezpieczeństwa – pozwalają budować pozytywną motywację do pokonywania trudności.
Należy pamiętać o:
- stosowaniu licznych pochwał (nawet jeśli efekt końcowy pracy nie jest do końca satysfakcjonujący),
- wzmacnianiu nawet drobnych sukcesów,
- opisywaniu tego, co uważamy za osiągnięcie,
- docenianiu samodzielności i wysiłku wkładanego w naukę,
- zachęcaniu do podejmowania prób i wytrwałości,
- bazowaniu w pracy z uczniem na jego mocnych stronach,
- wzmacnianiu u dziecka poczucia własnych kompetencji,
- stawianiu wymagań adekwatnych do możliwości i wieku,
- okazywaniu przyzwolenia na popełnianie błędów, wskazywanie w rozmowach, że oceny szkolne są ważne, ale nie definiują wartości człowieka,
- dbaniu o sprzyjającą nauce atmosferę (np. poprzez unikanie sytuacji ponaglania podczas pracy, wyrywania do odpowiedzi),
- niekomentowaniu w obecności klasy problemów ucznia, unikaniu krytyki, porównywania do innych,
- uwzględnianiu, że przejawiane przez ucznia trudności w opanowywaniu wiadomości i umiejętności szkolnych często nie są wynikiem jego złej woli, ale stwierdzonych problemów rozwojowych.
Jak efektywnie chwalić?
Jedną z technik budowania pozytywnej samooceny ucznia jest chwalenie, czyli dostrzeganie i opisywanie pożądanych zachowań dziecka.
Chwalenie jest metodą skuteczną, prostą, nie wymagającą współpracy ze strony dziecka, ale by przynosiło efekty – dorosły musi posiadać zdolność obserwowania ucznia i pamiętać o kilku zasadach.
„Dobra” pochwała powinna być:
- autentyczna,
- dotycząca konkretnych zachowań,
- opisująca zachowanie, które nam się podobało,
- pozbawiona negatywnych komunikatów,
- występująca bezpośrednio lub w niewielkim odstępie czasowym od właściwego zachowania,
- doceniająca nie tylko efekty, ale i wysiłek dziecka włożony w pracę.
Konstruując pochwałę opisujemy zachowania pozytywne, nazywamy je i wyrażamy swoje emocje – „w dwa dni zapamiętałeś bardzo dużo słówek, to się nazywa super pamięć, możesz być z siebie dumny”.
Przykładowe ćwiczenia wzmacniające samoocenę.
Podczas lekcji wychowawczych warto poruszać z uczniami temat samooceny, zwiększać świadomość tego, jak uczniowie widzą samych siebie oraz pracować nad wzmacnianiem ich poczucia własnej wartości. Poniżej kilka pomysłów na proste ćwiczenia:
- Prowadzenie dziennika własnych osiągnięć – zachęcamy dzieci, by każdego dnia zapisywały lub rysowały przynajmniej jedną rzecz, która im się udała.
- Autoportret ze słów – na dużym kartonie rysujemy kontur postaci (symbolizujący dziecko) i prosimy o wypełnienie go słowami (pozytywnymi), które pasują do cech i zachowań ucznia.
- Moje logo – proponujemy stworzenie własnego logo, które w symboliczny sposób będzie przedstawiało zalety ucznia.
Podczas zajęć można również wykorzystać pomoce z oferty Moje Bambino:
Brak wiary w siebie utrudnia dzieciom rozwój i poznawanie świata, zdobywanie celów, osiąganie sukcesów szkolnych, hamuje ich aktywność, ale przede wszystkim daje poczucie bycia gorszym. Dlatego uczniowie z obniżoną samooceną, mimo posiadanych umiejętności i potencjałowi intelektualnemu, osiągają często słabsze wyniki w nauce, sporcie, nie rozwijają swoich pasji. Wspieranie dzieci w budowaniu pozytywnej samooceny siebie pozostaje zatem jednym z najważniejszych zadań nauczycieli.
Opracowała:
mgr A. Wrzesiak psycholog kliniczny