Depresja u dzieci w wieku przedszkolnym

Spis treści:

Czy małe dziecko może cierpieć na depresję?

Na czym polega specyfika objawów depresji u dzieci?

Co powinno zwrócić uwagę dorosłych?

Co powoduje depresję u dzieci?

Czy dziecko z depresją powinno przyjmować leki?

Czy dziecko z depresją powinno chodzić do przedszkola/szkoły?

Jak zapobiegać depresji u dzieci?

Depresja jest chorobą najczęściej kojarzoną z dorosłymi, w ostatnich latach rosną wskaźniki zachorowalności wśród młodzieży. Czy chorobowo obniżony nastrój może występować u dzieci młodszych, przed okresem dojrzewania? Niestety tak, chociaż obraz kliniczny depresji dziecięcej znacząco odbiega od objawów obserwowanych u dorosłych, czy nastolatków. Badania wskazują, że na depresję cierpi około 1% dzieci w wieku przedszkolnym (3-6 r.ż.) oraz 2% dzieci między szóstym a dwunastym rokiem życia.

Zrozumienie specyfiki objawów depresyjnych występujących u dzieci często sprawia problem, nie tylko rodzicom i nauczycielom, ale także specjalistom, a przez to postawianie trafnej diagnozy wydłuża się.

Depresja w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym sprawia trudności diagnostyczne, ponieważ klasyczne objawy – przewlekle utrzymujący się spadek nastroju, obniżona zdolność odczuwania przyjemności oraz brak sił do wykonywania codziennych czynności – maskowane są mniej typowymi np. kłopotami z kontrolowaniem emocji i zachowań, negatywizmem, a niekiedy agresją kierowaną na otoczenie lub siebie samego. Charakterystycznym przejawem mogą być zmiany zachowania, drażliwość, pogarszanie się wyników  w nauce, a nawet regres rozwoju.

Objawy depresji dziecięcej często mylone są z niegrzecznością, nieposłuszeństwem. Otoczenie zauważa zmiany w zachowaniu dziecka, rodzice mają poczucie, że przestają je rozumieć, ale poszukują przyczyn w błędach wychowawczych, wpływie rówieśników itp.

Depresję u dzieci rozpoznajemy, opierając się o te same kryteria diagnostyczne, co u nastolatków i osób dorosłych, ale uwzględniając charakterystyczne dla dzieci przejawy choroby. Zgodnie z klasyfikacją DSM-V objawy wskazujące na występowanie depresji to utrzymujące się codziennie i przez większość dnia, przez minimum 2 tygodnie: obniżony nastrój, spadek zainteresowań oraz zdolności do odczuwania przyjemności, obniżenie napędu, zaburzenia snu, wahania wagi i apetytu, zaburzenia koncentracji i pogarszanie zdolności pamięciowych, nadmierne pobudzenie lub zahamowanie psychomotoryczne, utrzymywanie się negatywnego myślenia, nadmiernego poczucia winy, obniżenie poczucia własnej wartości, nawracające myśli o śmierci lub samobójstwie.

Objawy depresji u dzieci mogą manifestować się poprzez:

• Nagłe wybuchy krzyku, płaczu, rozdrażnienia, złości, nieadekwatne do sytuacji, sprawiające wrażenie niekontrolowanych (które najczęściej są przejawem obniżonego nastroju).
• Obrażanie się (w rzeczywistości będące przejawem smutku i przygnębienia).
• Zmiany zachowań np. kiedy dziecko zwykle spokojne staje się nadmiernie pobudzone, ma wzmożoną potrzebę ruchu, a dziecko przeważnie ruchliwe i wielomówne zamyśla się, przestaje intensywnie eksplorować otoczenie. Maluchy cierpiące na depresję rzadko potrafią wprost opisać swój nastrój, ze względu na wiek, ograniczony wgląd w swoje przeżycia i słabsze zdolności językowe nie potrafią werbalizować swoich odczuć. Czują się przygnębione i smutne, początkowo starają się pokonać ten stan ruchliwością, ale dość szybko tracą siły i energię, stają się apatyczne, nie rozumieją co się z nimi dzieje.
• Liczne skargi somatyczne (np. bóle i zawroty głowy, bóle brzucha, biegunki, poczucie duszności, drętwienia kończyn), interpretowane przez rodziców jako przejawy chorób somatycznych.
• Nadmierne zmęczenie, nieadekwatne do wykonywanych czynności – dziecko unika sytuacji wymagających wysiłku np. pójścia do przedszkola/szkoły, udziału w zawodach sportowych, wyjścia na plac zabaw (chociaż dotychczas chętnie podejmowało te aktywności). Niechętnie uczestniczy w zajęciach dodatkowych, które wcześniej stanowiły pasję, przestaje chodzić na treningi, zajęcia plastyczne, muzyczne i zwykle nie potrafi podać przyczyny swojej decyzji.
• Problemy ze snem – trudności z usypianiem, budzenie w ciągu nocy lub wczesne wybudzanie. U niektórych dzieci może występować nadmierna senność w ciągu dnia.
• Zmiany apetytu – jego pogorszenie lub apetyt nadmierny.
• Regres w rozwoju, pojawienie się zachowań typowych dla młodszego dziecka (zdarza się, że dzieci przestają mówić, zaczynają się moczyć w ciągu dnia lub w nocy).
• Utrzymywanie podwyższonego niepokoju – dzieci z depresją doświadczają nasilonego lęku o siebie, o swoich bliskich oraz przyszłość. Mają skłonność do zamartwiania się, rozpamiętywania drobnych spraw. Często odczuwają nadmierne poczucie winy. Aby rozładować niepokój szukają wsparcia u bliskich, wielokrotnie zadają te same pytania (np. „czy wszystko będzie dobrze?”, „odbierzesz mnie po podwieczorku?”). Możliwe jest nasilenie się obaw przed chorobami, śmiercią.
• Utrata zainteresowania wcześniej lubianymi zajęciami, częste zgłaszanie poczucia nudy. Dzieci nie odczuwają  przyjemności z aktywności, które do tej pory sprawiały radość,  przestają się bawić ulubionymi zabawkami.
• Poświęcanie dużej ilości czasu na wykonywanie codziennych czynności np. mycie się, zjedzenie posiłku.
• Słabsze komunikowanie swoich potrzeb, dziecko sprawia wrażenie, jakby niczego nie potrzebowało.
• Wypowiadanie negatywnych treści o samym sobie, poczucie bycia gorszym, obawy przed rywalizacją, przegraną.
• Pogorszenie wyników w nauce, nasilenie absencji w szkole, częste spóźnianie na lekcje. Zdarza się, że dziecko odmawia chodzenia do szkoły, ponieważ odczuwa silny lęk przed wychodzeniem z domu lub przed byciem w grupie.
• Trudności w skupianiu się, zapamiętywaniu i przypominaniu uczonych treści, zapominanie o najprostszych codziennych sprawach, wzrost męczliwości, osłabienie motywacji do nauki oraz odrabiania zadań domowych.
• Wycofywanie z relacji rówieśniczych.
• Podejmowanie ryzykownych zachowań, nieprzewidywanie ich konsekwencji.
• Spędzanie dużej ilości czasu przy komputerze – granie, oglądanie filmików staje się jedyną ucieczką przed myślami.

Im młodsze dziecko, tym częściej będą u niego występować objawy lękowe, zachowania młodszego dziecka oraz objawy psychosomatyczne.

Nie ma jednego czynnika, który odpowiada za zachorowanie. Dziedziczymy pewnego rodzaju podatność, która może ujawnić się pod wpływem niekorzystnych czynników środowiskowych oraz działania czynnika wyzwalającego.

Za dziedziczenie depresji nie odpowiadają jeden czy dwa geny,  ale raczej niewielki wpływ bardzo wielu genów, który często ujawnia się dopiero na skutek niekorzystnych wydarzeń życiowych. Badania pokazują, że krewni osoby z diagnozą nawracającej depresji są dwa do trzech razy bardziej narażeni na zachorowanie. Z drugiej strony nawet osoby z obciążeniem genetycznym mogą nigdy nie doświadczyć objawów choroby, jeśli mają odpowiednie wsparcie środowiska rodzinnego i szkolnego.

Na rozwijanie depresji u dzieci wpływają trudności i negatywne wydarzenia, występujące w środowisku rodzinnym, rówieśniczym, szkolnym:

• Brak poczucia bezpieczeństwa, przewlekły brak wsparcia i opieki.
• Utrzymywanie się negatywnych emocji w rodzinie (złości, frustracji, lęku).
• Przewlekłe choroby w rodzinie.
• Nadmierne wymagania ze strony rodziców, częste krytykowanie.
• Wychowanie oparte na karach i zakazach.
• Konflikty rówieśnicze, brak akceptacji ze strony grupy, przemoc w szkole.
• Niepowodzenia w pierwszych romantycznych związkach.
• Problemy z nauką.

Czynnikiem wyzwalającym najczęściej są straty i traumy:

• Subiektywnie istotne niepowodzenie.
• Rozwód rodziców.
• Utrata przyjaciela.
• Długie rozstanie z ukochaną osobą.
• Śmierć bliskiej osoby.
• Choroba somatyczna.
• Udział w wypadku.
• Przemoc  fizyczna/psychiczna.
• Wykorzystanie seksualne.

Podstawową metodą leczenia depresji jest psychoterapia – indywidualna, rodzinna, grupowa. Ważnym elementem jest udzielenie wsparcia rodzicom oraz interwencja w środowisku szkolnym.

Leki stosuje się w cięższych postaciach depresji, szczególnie gdy u dziecka pojawiają się myśli i/lub tendencje samobójcze. Wdrożenie leczenia należy rozważyć kiedy:

• Objawy depresji powodują znaczne pogorszenie funkcjonowania dziecka w większości ważnych sfer życia (w szkole, w rodzinie, w relacjach społecznych).
• Depresja staje się przyczyną dodatkowych problemów, na przykład uzależnień.
• Objawy mają charakter nawracający.

Charakterystyczną cechą depresji wieku dziecięcego jest współwystępowanie z innymi zaburzeniami psychicznymi. Najczęściej z depresją dziecięcą współwystępują zaburzenia lękowe, zaburzenia zachowania, zaburzenia opozycyjno-buntownicze, które również wymagają  postawienia diagnozy, podjęcia oddziaływań terapeutycznych oraz niekiedy – wsparcia farmakologicznego.

Decyzja dotycząca uczęszczania przez dziecko do przedszkola lub szkoły powinna zależeć od stanu zdrowia, stopnia nasilenia objawów (a nie od obaw lub oczekiwań rodziców i nauczycieli). Dobrze jeśli zostanie podjęta przez rodziców i dziecko wspólnie z lekarzem i terapeutą.

W przypadku znacznego nasilenia objawów depresji, szczególnie, gdy utrzymują się myśli i tendencje samobójcze, dziecko powinno być hospitalizowane i w miarę możliwości kontynuować naukę w szkole szpitalnej. Jeżeli nie wymaga pobytu w szpitalu, ale z powodu wyczerpania nie jest w stanie wychodzić z domu – przez kilka pierwszych tygodni leczenia uczeń powinien być na zwolnieniu lekarskim.

Jeżeli dziecko jest w stanie wyjść z domu i ma wsparcie, ale nie jest w stanie się uczyć – sprawdza się  chodzenie do szkoły bez wymagania aktywności na lekcji (ale zwykle wiąże się to zwykle z niemożnością otrzymania promocji do następnej klasy). Uczeń przebywa wówczas na zajęciach nie po to, by się uczyć, a by wypełnić czas, zachować strukturę dnia, nie stracić kontaktu z rówieśnikami. Pobyt w szkole jest wyłącznie terapeutyczny, zapobiega izolacji, mobilizuje do wyjścia z domu.

W niektórych sytuacjach dzieci z depresją korzystają z indywidualnej ścieżki nauczania na terenie szkoły lub nauczania indywidualnego w domu.

Niezależnie od przyjętej formy nauki niezwykle istotne jest obniżenie przez rodziców  i nauczycieli wymagań co do osiąganych wyników – zaakceptowanie, że celem jest zdanie do następnej klasy, a nie wysoka średnia lub że celem jest zachowanie relacji z grupą, a nie zdanie do następnej klasy. Dlatego uczniom z rozpoznaną depresją powinno się, w oparciu o opinię psychologiczną, stawiać wymagania dostosowane do ich możliwości. Bardzo istotny jest częstszy indywidualny kontakt uczenia z nauczycielami, psychologiem lub pedagogiem szkolnym.

Przedszkole/szkoła powinna być poinformowana o chorobie dziecka – rodzic nie musi podawać nauczycielom wszystkich danych medycznych, ale powinien wyjaśnić, że dziecko ma problem, jest pod opieką specjalistów, wymaga leczenia itp. Taka wiedza jest nauczycielom potrzebna, by mogli zapewnić uczniowi wsparcie i lepsze warunki do nauki oraz terapii, ale też mieć większą uważność na jego stan emocjonalnym podczas pobytu w szkole. Świadomość, że uczeń, czy uczennica chorują na depresję, pozwala unikać sytuacji, w której dziecko ponosi negatywne konsekwencje występowania objawów. Nauczyciele, którzy rozumieją chorobę mogą, stawić racjonalne wymagania edukacyjne, adekwatne do możliwości ucznia, a to zmniejsza ryzyko nasilania się choroby i przyśpiesza zdrowienie.

Czynniki zmniejszające ryzyko pojawienia się depresji:

• Zaspokajanie potrzeb emocjonalnych dziecka – potrzeby bliskości, przynależności, bezpieczeństwa, ale też posiadania granic.
• Wspólne spędzanie czasu, podejmowanie aktywności, które dziecko lubi.
• Wspólne spożywanie posiłków.
• Dawanie pozytywnych komunikatów zachowaniach.
• Normalizowanie emocji, uczenie tolerowania negatywnych stanów emocjonalnych.
• stawianie dziecku racjonalnych, adekwatnych do możliwości wymagań edukacyjnych
• przeciwdziałanie perfekcjonizmowi, dawanie dziecku komunikatów, że popełnianie błędów jest częścią nauki, oceny szkolne nie są wyznacznikiem wartości człowieka, ważna jest praca i włożony w nią wysiłek
• rozwijanie zainteresowań i pasji
• wspieranie dziecka w nawiązywaniu kontaktów z rówieśnikami
• odpowiednia ilość snu i odpoczynku po szkole
• aktywność fizyczna
• rozsądne ograniczenie wpływu wysokich technologii na układ nerwowy dziecka (tablet, telefon, komputer).

Dbajmy o to, aby utrzymywać z dzieckiem dobry kontakt, obserwujmy je, rozmawiajmy o tym, co przeżywa, jakie ma problemy.
Depresja u dzieci przejawia się w sposób, który niekoniecznie kojarzy  się z chorobą, ale wymaga wsparcia terapeutycznego i czasami farmakologicznego. Jeśli dziecko je uzyska, stopniowo radzi sobie z objawami i odzyskuje radość.

opracowanie: Agnieszka Wrzesiak, psycholog kliniczny, Centrum Psychologiczno-Logopedyczne Mavicus