Dziecko mutystyczne w szkole

SPIS TREŚCI:

• Ogólne założenia dotyczące pracy z dzieckiem z mutyzmem w przedszkolu/szkole.
• Codzienna praca z dzieckiem z mutyzmem
• Jak oceniać postępy szkolne dziecka niemówiącego?
• Jak wspierać dziecko z mutyzmem w obszarze emocjonalnym?
• Dziecko z mutyzmem, a jego rówieśnicy
• Zakończenie

Ogólne założenia dotyczące pracy z dzieckiem z mutyzmem w przedszkolu/szkole.

Dziecko ze zdiagnozowanym mutyzmem wybiórczym powinno uczyć się w grupie przedszkolnej/szkolnej klasie oraz być objęte opieką psychologiczną. Oddziaływania w placówce muszą być skoordynowane z działaniami terapeutycznymi poza nią.

W terapii bardzo ważny jest udział rodziców i nauczycieli oraz ich ścisła współpraca. Przełamywanie trudności w mówieniu na siłę i/lub bez możliwości wymiany doświadczeń i informacji może bowiem doprowadzić do nasilenia zaburzenia.

Najważniejsze wskazania dla nauczycieli pracujących z dzieckiem z mutyzmem wybiórczym dotyczą uwzględniania podwyższonego poziomu lęku przed mówieniem. Podstawowe zasady:

• Nie wymagamy od dziecka mówienia, nie przymuszamy do kontaktu werbalnego, nie komentujemy i nie oceniamy jego trudności.
• Zachęcamy dziecko do relacji z rówieśnikami, uczestniczenia w zajęciach, ale nie kładziemy nacisku na komunikaty werbalne.
• Okazujemy dziecku zrozumienie i akceptację faktu, że potrzebuje sporo czasu,  by zacząć mówić. Nie oznacza to rezygnowania z mówienia do dziecka (tylko dlatego, że nie odpowiada). Staramy się zachęcać do kontaktowania się poprzez gesty i mimikę.
• Wzmacniany każdą formę interakcji i przełamywania lęku, a później – próby mówienia, ale zachowując umiar w chwaleniu.
• W porozumieniu z rodzicami oraz psychologiem wyznaczamy dziecku realistyczne cele, dostosowane do jego możliwości.
• Dbamy o zwiększanie pewności siebie w kontaktach społecznych.
• Pomagamy rozwijać samodzielność, nie wyręczamy podopiecznego z zadań – raczej staramy się dać mu odpowiednie wskazówki albo zrobić coś wspólnie.

Codzienna praca z dzieckiem z mutyzmem.

Pracę zaczynamy już na etapie przyjmowania dziecka do przedszkola/szkoły, jeśli to możliwe nawet przed rozpoczęciem roku szkolnego. Dobrym pomysłem jest zorganizowanie na terenie placówki spotkania dziecka i jego rodziców z przyszłą wychowawczynią. Spotkanie ma na celu przede wszystkim nawiązanie indywidualnego kontaktu emocjonalnego z dzieckiem, przedstawienie się oraz krótkie poinformowanie o tym, że nauczyciel zna i rozumie sytuację dziecka (wiem od mamy, że na razie trudno Ci rozmawiać, wiem, że chodzisz do pani psycholog i trenujesz odwagę do mówienia, robisz postępy, dlatego na razie my też będziemy się porozumiewać trochę inaczej).

Należy zapoznać dziecko z ustalonym wcześniej, wspólnie z rodzicem, sposobem sygnalizowania przez nie najważniejszych potrzeb, gdy przebywa w szkole (wskazanie jak ma komunikować potrzebę skorzystania z toalety, napicia się, że coś boli itp. – w okresie początkowym sprawdzają się gesty i wcześniej przygotowane obrazki). Warto również oprowadzić dziecko po szkole,  pokazać przyszłą salę, toalety, świetlicę, szatnię itp.

Jeśli dziecko mutystyczne zostało odpowiednio przygotowane do wejścia w nowe otoczenie, ma wsparcie psychologa i rodziców, nie wskazany jest stały pobyt mamy/taty z dzieckiem w szkole podczas lekcji. Taką sytuację należy rozważyć, jeśli zaobserwujemy u uczennicy lub ucznia znaczne nasilanie się zachowań lękowych.

W pierwszych tygodniach pobytu w przedszkolu/szkole nadal pomagamy dziecku w zapoznawaniu się z nowym otoczeniem i osobami – zachęcamy do aktywności pozawerbalnych (np. bycia pomocnikiem nauczyciela – rozdawania kart pracy, podlania kwiatów). W miarę możliwości organizujemy zabawy i zajęcia, w których dziecko może uczestniczyć jako członek grupy (zamiast mówienia może coś pokazać lub podawać).

Zachęcamy, ale nie wywieramy presji do mówienia. Staramy się nie wyręczać dziecka w komunikowaniu, nie udzielać odpowiedzi za nie, ale jeśli dziecko nie jest w stanie odpowiedzieć na pytanie, to po kilku sekundach należy przeformułować pytanie na łatwiejsze lub umożliwić odpowiedź pozawerbalną (np. poprzez wskazanie), a w razie konieczności zaproponować inną aktywność. Na tym etapie pracy nie oczekujemy odpowiedzi werbalnych na pytania.

Bardzo często dzieci mutystyczne początkowo komunikują się „przez” rodzica lub koleżankę (rodzic/koleżanka powtarza zapytanie nauczyciela dziecku oraz przekazuje uzyskaną od dziecka wypowiedź do  nauczyciela). Warto wyrazić zgodę na wykonywanie przez dziecko zadań wspólnie z rówieśnikiem, wzajemne pomaganie sobie, pracę w parach (z zachowaniem uważności, by dziecko wspierające nie czuło się zbyt obciążone).

W pierwszych tygodniach pobytu w szkole uwzględniamy kilka „drobiazgów”, które mogą ułatwić dziecku z mutyzmem funkcjonowanie w klasie:

• wprowadzanie pozawerbalnej formy powitania i pożegnania, np. przybicie piątki (jeśli dziecko ma kłopot z powiedzeniem dzień dobry),
• podczas sprawdzania listy obecności nie wymaganie, by dzieci odpowiadały jestem, a zadawanie klasie pytania czy jest dziś…  i oczekiwanie od dzieci zespołowej odpowiedzi tak/nie,
• unikanie aktywności, podczas których każde dziecko ma się kolejno wypowiedzieć na forum klasy (zamiast tego – zadawanie pytań dla chętnych kto chce powiedzieć…),
• posadzenie blisko nauczyciela, dzięki temu zwiększy się jego poczucie bezpieczeństwa, wzrośnie bezpośrednia kontrola nauczyciela.

Kiedy dziecko zacznie w miarę bezpiecznie czuć się w szkole, należy podjąć pracę nad zwiększaniem gotowości do komunikacji i nawiązywaniem kontaktu słownego. Pracę taką wykonujemy na dodatkowych indywidualnych zajęciach z dzieckiem, początkowo może w nich uczestniczyć rodzic i/lub dwoje, troje zaprzyjaźnionych dzieci. Zajęcia (najlepiej 2-3 razy w tygodniu, po 20-30 min.) mają służyć pogłębianiu relacji z nauczycielem i zmniejszaniu poziomu lęku. Tematykę spotkań dostosowujemy do zainteresowań dziecka, mogą to być: wspólne rysowanie, granie w gry, zabawy ruchowe, granie na instrumentach itp.

Dopóki dziecko nie będzie nawiązywać kontaktu słownego – nie wymagamy odpowiedzi ustnych na pytania, umożliwiamy odpowiedzi poprzez wskazywanie (wskaźnikiem, palcem), zaznaczanie na karcie pracy itp. Stosujemy zabawy w których możliwe jest wydawanie dźwięków (bez wypowiadania słów), najpierw krótkich (np. samogłoski), potem dźwiękonaśladowczych. Początkowo możemy zaproponować dziecku wypowiadanie ich  szeptem. Staramy się nie wyręczać dziecka (po podaniu polecenia rozpoczęcia czynności) – zachęcamy do aktywności, ale jeśli  nie podejmie jej w ciągu 2-3 minut można zaproponować inną formę działania.

Przykładowe zabawy-ekspozycje do wykorzystania na zajęciach: każde dziecko przynosi nagraną przez siebie zagadkę, wspólnie je odsłuchujemy i zgadujemy; wszyscy obecni śpiewają piosenkę, najpierw bezgłośnie ruszając ustami, potem szeptem, stopniowo głośniej i w końcu – bardzo głośno.

Kiedy dziecko zacznie nawiązywać kontakt słowny (czasami trwa to kilka miesięcy) – podczas rozmów początkowo stosujemy proste pytania z wyborem (pozwalające na odpowiedź tak/nie/nie wiem), następnie złożone pytania z wyborem (chcesz żółtą czy zieloną kartkę?), a dopiero później pytania otwarte. Używamy również pytań naprowadzających, podpowiadamy pierwszą sylabę, słowo. Zwykle, gdy uczeń zacznie porozumiewać się werbalnie w kontakcie indywidualnym, stopniowo przenosi tę umiejętność na forum klasy. Naszym zadaniem jest wówczas zadbanie o neutralną reakcję otoczenia,

Pracując z dzieckiem mutystycznym, niezależnie od tego, na jakim etapie nawiązywania kontaktu werbalnego się znajdujemy, należy pamiętać o kilku ważnych zasadach, które pozwalają dostosowywać wymagania do możliwości ucznia. Są to:

• monitorowanie działań dziecka, kontrolowanie tempa pracy i poziomu skupienia się na wykonywanym zadaniu, dyskretne sprawdzanie ćwiczeń wykonywanych przez nie samodzielnie,
• formułowanie poleceń i pytań w sposób przejrzysty, sprawdzanie stopnia ich zrozumienia (podchodzenie do ławki dziecka, dziecko może potwierdzać kiwnięciem głowy lub gestem, czy wie co ma robić), w razie potrzeby powtarzanie poleceń przez nauczyciela,
• wydłużenie czasu na wykonywanie zadań sprawiających trudność, dzielenie pracy na etapy, a w razie potrzeby zmniejszanie stopnia trudności zadań, udzielanie dodatkowych wskazówek i wyjaśnień,
• robienie krótkich przerw w czasie zajęć,
• stosowanie różnorodnych form pracy celem pobudzania uwagi dziecka, uzupełnianie treści przekazywanych werbalnie formami wizualnymi (rysunki, wykresy) lub ruchowymi (gesty), stosowanie technik skojarzeniowych, pracowanie na konkretach,
• zezwalanie podczas lekcji na drobną ruchliwość, rozładowującą napięcie emocjonalne (np. trzymanie gniotka).

Jak oceniać postępy szkolne dziecka niemówiącego?

Jeśli chodzi o ocenianie – sposoby przeprowadzania sprawdzianów i  kryteria oceniania powinny być czasowo zindywidualizowane poprzez:

• stosowanie tzw. ocen terapeutycznych (opisowych, uwzględniających indywidualne postępy dziecka, wysiłek włożony w pracę),
• umożliwienie dodatkowego poprawiania ew. negatywnych ocen,
• ocenianie np. umiejętności czytania, opanowania pamięciowego wiersza z nagrania wykonanego w domu przez rodzica,
• początkowo ocenianie umiejętności i wiadomości bez obecności innych uczniów,
• wyrażanie zgody na odpowiedzi ustne (jeśli dziecko nawiązuje już kontakt słowny) bez obecności klasy (na przerwie, po zakończeniu lekcji),
• podczas sprawdzianów pisemnych – wydłużenie czasu przeznaczonego na wykonanie zadań lub zmniejszenie ilość zadań do wykonaniaw przewidzianym dla całej klasy czasie, stosowanie testów wyboru, zdań niedokończonych, tekstów z lukami.

Jak wspierać dziecko z mutyzmem w obszarze emocjonalnym?

Niezwykle istotną kwestią jest stałe dostarczanie dziecku wsparcia emocjonalnego w sytuacjach subiektywnie trudnych, dbanie o jego poczucie bezpieczeństwa, wzmacnianie poczucia własnej wartości oraz motywacji do pokonywania trudności.

Na bieżąco należy ustalać i modyfikować z dzieckiem sposoby sygnalizowania swoich potrzeb, schematy postępowania w chwilach, gdy czuje się ono niespokojne, ma poczucie zagrożenia, bycia niezrozumianym. Bardzo ważne, by wskazać uczniowi osoby, które mogą  służyć pomocą i wsparciem, do których może się zgłosić podczas pobytu w szkole w razie utrzymywania się złego samopoczucia.

Dziecko powinno mieć również stworzoną możliwość odpoczynku od nadmiaru otaczających bodźców oraz wyciszenia w sytuacjach nadmiernego pobudzenia (np. pobyt w gabinecie pedagoga, bibliotece).

W okresach pogorszenia się nastroju – na początku zajęć zawsze dajmy uczniowi czas na „uspokojenie się”, dodawajmy otuchy i wiary we własne możliwości, sprawdzajmy  wiadomości w okresach poprawy samopoczucia. Unikajmy nagłych sytuacji oceniania wiedzy, w miarę możliwości uprzedzajmy (na przerwie lub na początku lekcji), że będzie o coś zapytana/y, co umożliwi przypomnienie wiadomości, skoncentrowanie się, a także opanowanie napięcia emocjonalnego, często blokującego wypowiedź.

Dziecko mutystyczne wymaga w nieco większym stopniu niż inni uczniowie doceniania drobnych osiągnięć oraz wysiłku wkładanego w pracę. Dlatego należy stwarzać sytuacje umożliwiające osiąganie sukcesów, podnoszenie wiary w możliwość ich uzyskania, bazować w pracy na mocnych stronach dziecka. Dzięki pozytywnym wzmocnieniom, chwaleniu za wykonanie zadań z własnej inicjatywy, zachęcaniu do kończenia rozpoczętych zadań – u dziecka buduje się poczucie sprawstwa, stopniowo zwiększa się samodzielność i wytrwałość w pracy, rośnie odwaga do wchodzenia w kontakt.

Dziecko z mutyzmem, a jego rówieśnicy

Wiele dzieci z mutyzmem wybiórczym jest izolowanych społecznie. Dbanie o rozbudowanie kontaktów społecznych to ważny element terapii.

Bardzo ważnym obszarem pracy jest zachęcanie do kontaktów z rówieśnikami, zabaw podczas przerw, stwarzanie okazji do udziału w zajęciach zespołowych, doświadczania możliwości współpracowania z innymi, przydzielanie określonych ról w grupie.

Absolutnie nie należy w obecności całej klasy zwracać uwagi na trudności komunikacyjne uczennicy czy ucznia, komentować zauważonych „nietypowych” zachowań, porównywać zachowań dziecka do innych.

Często również rodzice wymagają podpowiedzenia, w jaki sposób mają stopniowo zwiększać ilość sytuacji i czas, kiedy ich dzieci mogłyby komunikować się z członkami dalszej rodziny, znajomymi, nie tylko w sytuacjach domowych, ale i miejscach publicznych.

Zachęcajmy rodziców, by zaprosili do domu jedną z koleżanek z klasy, zorganizowali wspólne wyjście itp.

I na zakończenie

Praca z dzieckiem z mutyzmem jest dużo łatwiejsza, gdy nauczyciel da sobie czas i przestrzeń na zrozumienie tego problemu. Często odczuwamy frustrację, że mimo naszych zabiegów dziecko nie mówi, ale wtedy warto sobie przypomnieć, że przyczyną nie są nasze umiejętności, czy niechęć dziecka, a jego lęk. Pomoże również już wcześniej wspomniana możliwość ścisłej  współpracy z  rodzicami, psychologiem, możliwość wymiany doświadczeń i obserwacji (w sposób bezpośredni oraz przy pomocy tzw. zeszytu do korespondencji).

Zachęcamy do pobierania karty pracy „Autoportret” opracowanej przez ekspertkę Panią Psycholog Agnieszke Wrzesiak.

POBIERZ