Czym jest terapia ręki i kiedy należy ją podjąć?
Celem terapii ręki jest usprawnienie precyzyjnych ruchów dłoni i palców oraz zwiększanie ogólnej sprawności ruchowej całej ręki. Terapia pozwala również na naukę prawidłowego chwytu ołówka, poprawia koordynację wzrokowo-ruchową, ułatwia dziecku manipulowanie przedmiotami i opanowywanie różnych czynności samoobsługowych, przygotowuje do nauki pisania.
Powinna być podejmowana, gdy dziecko ma obniżone lub zbyt silne napięcie mięśniowe w kończynie górnej lub obręczy barkowej, niechętnie podejmuje czynności manipulacyjne, wykonuje je wolno lub z wysiłkiem, słabo radzi sobie z samodzielnym zapinaniem guzików, wiązaniem butów, niewłaściwie trzyma ołówek itd.
Dorośli nie zawsze są w stanie odpowiednio szybko zauważyć, że taka forma terapii jest potrzebna. Niekiedy błędnie wyjaśniają sobie mniejszą sprawność manualną dziecka, np. tym, że było dotychczas wyręczane, preferuje aktywności zabawowe, nie lubi obowiązków. Dopiero po pojawieniu się kłopotów z pisaniem, kiedy dziecko niechętnie i w wolnym tempie odrabia lekcje, narzeka na męczliwość ręki, trudno je odczytać – rodzice zaczynają szukać pomocy.
Warto uświadamiać rodzicom, że pierwsze sygnały nieprawidłowości można zaobserwować dużo wcześniej, zwracając uwagę na twórczość rysunkową dziecka oraz jego sprawność manualną i manipulacyjną.
Jak rozwija się umiejętność rysowania u dzieci?
Ocena poziomu wykonania dziecięcych rysunków daje rzetelne informacje co do konieczności podjęcia terapii ręki. Ważna jest zatem wiedza, jak rozwija się umiejętność rysowania u dzieci.
Rysowanie jest formą zabawową, ale też ćwiczy ruchy dłoni i palców, usprawnia analizator wzrokowy, koordynację wzrokowo-ruchową (czyli samo w sobie stanowi formę terapii).
Wraz z wiekiem rysunek dziecka przechodzi kilka stadiów.
Od połowy 2 r.ż. do ok. 3 r.ż. umiejętność rysowania pozostaje w stadium bazgroty – dziecko początkowo trzyma kredkę całą garścią, wykonuje zamaszyste ruchy całą ręką. Nacisk kredki na kartkę jest dość duży, a na papierze pozostają chaotyczne linie – najpierw tzw. bazgroty linearne (zygzaki, spirale itp. rysowane bez odrywania ręki), później bazgroty figuralne (kropki, kreski, małe elementy, miejscami zagęszczone linie itp. – dziecko odrywa rękę i przenosi ją w inne miejsce kartki).
Pod koniec 3 r.ż. dziecko uczy się trzymać ołówek w palcach i próbuje naśladować prostą kreskę oraz kółko. Zwykle używa jednej kredki, nie lubi jej zmieniać.
Na początku wieku przedszkolnego zaczynają się pojawiać rysunki prostych obiektów, składające się z kresek i kółek (słońce, pies, dom itp.) oraz pierwsze rysunki postaci ludzkiej, tzw. głowonogi (najczęściej głowa ze szczegółami, czasem wychodzącymi poza jej obręb oraz nogi). Maluch zaczyna również nazywać to, co rysuje.
Od 3-4 r.ż. do 6 r.ż. dziecko doskonali chwyt kredki, który ok. 6 r.ż. powinien już być prawidłowy (obejmowanie ołówka trzema palcami: kciukiem, palcem wskazującym, naciskającym narzędzie od góry oraz środkowym, w odległości ok. 1,5 – 2 cm od czubka).
Dobrym wskaźnikiem rozwojowym jest to, jak dziecko radzi sobie z odtwarzaniem prostych figur geometrycznych. Trzylatek powinien umieć odwzorować poprawnie krzyż i „szyny” oraz koło (nie zawsze zamknięte).
Czterolatek rysuje sprawnie koło zamknięte, ale może ono być kanciaste. W 5 r.ż. nierówności okręgu zmniejszają się, a w 6 r.ż. koło jest już regularnie zaokrąglone.
Kwadrat rysowany przez 4-latka może mieć zaokrąglone kąty, ale u 5-latków zwykle są widoczne co najmniej trzy kąty, a w wieku 6 lat dzieci rysują kwadrat poprawnie.
Trójkąt pojawia się w 5 r.ż., ale dopiero w 6 r.ż. staje się poprawny.
Większość 6-7 latków potrafi narysować romb. Zwiększa się również umiejętność odwzorowywania figur nakładających się. Pod koniec wieku przedszkolnego dziecko powinno również umieć narysować linie krzywe i spirale oraz pętelki.
Jeśli chodzi o rysunek postaci – na początku wieku przedszkolnego postacie ludzkie są bardzo proste. Postać składa się z głowy (z pojedynczymi szczegółami), tułowia (w formie jakiejś figury geometrycznej), „jednowymiarowych” rąk i nóg (w postaci kresek) i elementów emocjonalnie dla dziecka ważnych; postacie są rysowane z przodu, „przezroczyste” lub w kolorach niezgodnych z rzeczywistością.
Wraz z wiekiem dzieci uwzględniają w rysunku postaci coraz więcej części ciała oraz dodatkowych elementów (np. guziki, kokardy, sznurowadła itp.). W rysunkach pojawiają się konturowe elementy z najbliższego otoczenia: domek, ulica, ludzie, ale nie ma jeszcze tła. Charakterystyczna jest geometryzacja kształtów i brak proporcji (np. kwiatek jest tej samej wielkości co dom).
Na poziomie nauczania początkowego dzieci przywiązują coraz większą wagę do efektu końcowego rysunków, upiększają je. Dorysowują elementy krajobrazu (ziemia, drzewa, kwiaty, zwierzęta, niebo, słońce itd.).
Postacie stają się bardziej proporcjonalne, mają „dwuwymiarowe” kończyny, pojawiają się nowe elementy (szyja, talia, uszy, stopy, palce). 7-latek potrafi rysować postać ludzką z profilu. Postacie są pokolorowane, całe rysunki – barwne, czasem mają zamalowane tło.
Dziecko zaczyna przywiązywać wagę do używania kolorów zgodnie z rzeczywistością. Prawidłowo odwzorowuje figury. Podejmuje próby wyrażania perspektywy.
Ok 10 r.ż. stopniowo zanika spontaniczna ekspresja rysunkowa, wiele dzieci rysuje mniej chętnie, bo porównują swoje prace do rówieśników, obawiają się, że nie potrafią zrobić czegoś zgodnie z wymogami nauczyciela, wzrasta krytycyzm wobec własnych prac.
Między 11-12 r.ż. dzieci powracają do rysunkowej formy ekspresji, ale w bardziej dojrzałej formie – tworzą ilustracje tematyczne, rysunki o znaczeniu symbolicznym, odzwierciedlające uczucia i nastroje. Lubią przerysowywać, „odwzorowywać” rzeczywistość, ale używają też wyobraźni.
Jeśli analizujemy rysunki dziecka i zauważamy, że poziom ich wykonania znacznie odbiega od norm rozwojowych, warto zgłosić się do psychologa lub pedagoga i przeprowadzić ocenę poziomu rozwoju grafomotorycznego oraz koordynacji wzrokowo-ruchowej.
Jak rozwijają się umiejętności manualne?
Drugim ważnym źródłem informacji co do konieczności podjęcia terapii ręki jest poziom sprawności manualnej i umiejętności manipulacyjnych. Tu również ważna jest wiedza, jak powyższe zdolności rozwijają się wraz z wiekiem.
Po ukończeniu 1 r.ż. dziecko doskonali chwyt dowolny, potrafi już przeciwstawiać kciuk reszcie palców, chwyta drobne przedmioty opuszkami palca wskazującego i kciuka. Rośnie precyzja ruchów palców (dzięki jednoczesnemu rozwojowi koordynacji wzrokowo – ruchowej), pojawiają się pierwsze oznaki tworzenia się stronności ciała (lateralizacji), maluch chętniej sięga i chwyta przedmioty jedną ręką, częściej prawą niż lewą.
W 2 r.ż. dziecko próbuje posługiwać się łyżeczką, otwiera i zamyka szuflady, pudełka, zaczyna bazgrać, budować wieże z klocków (pod koniec 2 r.ż. piętrzy 4-5 klocków).
Po ukończeniu 3 lat dzieci zwykle potrafią samodzielnie jeść łyżką, pić z kubka, myć i wycierać ręce, buzię, wkładać buciki, czapkę, nawlekać duże korale, budować wieżę z 8 klocków, most, szeregować klocki w pociąg.
W wieku przedszkolnym rośnie płynność i precyzja ruchów podczas wykonywania czynności typu zapinanie dużych guzików, nawlekanie koralików, rysowanie kwadratu.
5-6-latek powinien umieć samodzielnie się ubierać i myć (z niewielką pomocą rodziców), posługiwać nożyczkami, temperówką.
Dzieci 6-7-letnie potrafią zapinać mniejsze guziki, wiązać sznurowadła, posługiwać się nożem i widelcem. Rysując prawidłowo, chwytają ołówek, zaczynają bez kontroli wzroku rysować figury. Pojawia się gotowość do pisania drobnych elementów w liniaturze.
Podobnie jak w przypadku rysunków – jeśli obserwujemy, że dziecko słabo radzi sobie podczas manipulowania przedmiotami, mało sprawnie wykonuje czynności samoobsługowe, niechętnie podejmuje zabawy konstrukcyjne – warto sprawdzić, czy nie należy podjąć terapii ręki.
Do ogólnej oceny umiejętności grafomotorycznych dziecka można wykorzystać kartę pracy Łatek (przeznaczoną dla dzieci w wieku 5-6 lat).
Dziecko 5-6 letnie powinno poradzić sobie z narysowaniem podstawowych figur geometrycznych (kwadrat, koło, trójkąt – buda), połączeniem kropek (kiełbaska), rysowaniem po śladzie (słońce), rysowaniem linii między wyznaczonymi dwiema liniami (droga do lodziarni) oraz wypełnieniem konturu (motyl, kwiatek) i narysowaniem postaci.