Dla człowieka słuch jest drogą poznawania świata. Jest jednym z warunków koniecznych do rozwoju mowy dźwiękowej oraz podstawą porozumiewania się między ludźmi

Na temat słuchu u dzieci wypowiada się ekspert Pani mgr Marzena Walkowiak Wszelkie niedobory w odbiorze dźwięków występujące u dziecka w okresie kształtowania się mowy i języka powodują opóźnienia tego procesu często zupełnie go zaburzając. Ma to swoje reperkusje we wszystkich sferach życia, a szczególnie w zakresie edukacji i zachowaniach społecznych. Świat dźwięków to brama do zdobywania informacji o świecie. Istnieją różne kategorie dźwięków, które pełnią rolę sygnałów: dźwięki świata zewnętrznego [zwierząt, ludzi (płacz, śmiech, krzyk), dźwięki naturalne, dźwięki różnych urządzeń]; dźwięki muzyczne, czy dźwięki mowy.

Podstawą przetwarzania słuchowego jest prawidłowy słuch fizjologiczny, czyli zdolność słyszenia fal dźwiękowych o częstotliwości 16 – 50000 drgań na sek. (częstotliwość drgań dla mowy 100 – 8000 drgań na sek.). Obniżenie słyszalności w pewnych zakresach powoduje niedokładność odbioru konkretnych dźwięków mowy  (np. gorsza słyszalność częstotliwości powyżej 4000 drgań na sek. – trudności w różnicowaniu s:sz,; z:ż:ź; c:cz:ć]. Zaburzenie słuchu fizjologicznego jest przyczyną niedosłuchu, głuchoty.

Jeżeli w odbiorze natężenia dźwięków nie mamy żadnych problemów, pierwszy warunek dla najprostszej recepcji dźwięków, czyli dostrzeżeniu działania bodźca lub tego, że bodziec przestał działać jest spełniony. Dzięki prawidłowemu słuchowi dziecko może spostrzegać pojawienie się dźwięku, czas jego trwania, zniknięcie. Motywuje to malucha do działania, poznawania świata, ruchu. Następnie zaczyna on spostrzegać to, czy dźwięk jest cichy, czy głośny; czy jest szybki czy wolny, trwa długo czy krótko. Te umiejętności są podłożem do rozwijania bardziej złożonych procesów jak rozpoznawanie, różnicowanie i zapamiętywanie dźwięków najpierw tych najprostszych aż do bardziej złożonych [słowa, sylaby, głoski]. Taka zdolność do wyodrębniania i identyfikacji dźwięków mowy pojawia się już u niemowląt.

Rozróżnianie i wyodrębnianie dźwięków mowy to rozpoznanie, co najmniej dwóch wrażeń jako różnych. Aby ten proces przebiegał prawidłowo i nie zaburzał rozwoju mowy dziecko powinno prawidłowo różnicować najmniejsze elementy języka fonemy/głoski. Fonemy odróżniamy na zasadzie opozycji: dźwięczna – bezdźwięczna, miękka – twarda itp. Umiejętność ta wymaga wcześniejszego utrwalenia śladów (wzorców słuchowych) głosek w tylnej części górnego zawoju w okolicy skroniowej lewej półkuli mózgu. Zaburzenia w różnicowaniu głosek powodują brak stabilności ich wzorców słuchowych, co przejawia się trudnościami w odróżnianiu wyrazów podobnych brzmieniowo [kasa – kasza] i może być przyczyną zaburzeń artykulacyjnych oraz trudności w nauce czytania i pisania. Ponad to istotne jest opanowanie przez dziecko umiejętności odróżniania różnych dźwięków stanowiących tę samą klasę głosek. Jest to zdolność odróżniania jakości realizacji określonych fonemów, np. dostrzegania różnicy między brzmieniem głoski /s/ i /s/ realizowanej międzyzębowo. Często zdarza się, że dziecko ma odpowiednią kontrolę słuchową własnych wypowiedzi, ale sprawności realizacyjne na poziomie zbyt niskim, aby prawidłowo wypowiadać niektóre głoski, np. gdy ktoś pyta: „Powiedz, czy dobrze powiedziałam? To jest safa.” Dziecko reaguje: „Nie, nie mówi się safa tylko safa”. Taka wypowiedź świadczy o tym, że nie opanowało ono prawidłowej realizacji głoski, ale ma świadomość jej prawidłowego brzmienia. Percepcja słuchowa własnych wypowiedzi wymaga jednoczesnego zaangażowania struktur odpowiedzialnych za percepcję słuchową, kinezję i kinestezję. Dziecko zazwyczaj najwięcej energii poświęca na samą czynność prawidłowego mówienia, stąd kontrola słuchowa może być niewystarczająca i w efekcie popełnia ono błędy artykulacyjne. U dziecka z obniżoną autokontrolą wypowiedzi zaburzenia artykulacyjne będą się długo utrzymywać, dlatego ważne jest, aby w terapii  pracować nie tylko nad realizacją, ale też słuchowym różnicowaniem głosek. Umiejętność analizy i syntezy głoskowej/ sylabowej, czyli umiejętność świadomego wyróżniania głosek/sylab w słowach z zachowaniem kolejności i łączenia głosek/sylab w całość brzmieniową to kolejny proces słuchowy. Jest on szczególnie ważny dla opanowania przez dziecko umiejętności czytania i pisania. Warto jednak wiedzieć, że poprzedza go opanowanie przez dziecko prostszych czynności jakimi są: określanie liczby wyrazów w zdaniu, wydłużanie zdania poprzez dodanie słowa lub odwrotnie, przekształcenia zdania poprzez odjęcie słowa. Ważnym aspektem  wymienionych umiejętności jest pamięć słuchowa.  Umożliwia  ona przywoływanie wyobrażeń dźwięków mowy, przechowywanie w pamięci wzorców słuchowych wyrazów, czyli pamięć ich długości (liczby wyrazów w zdaniu, sylab w wyrazie,  głosek w sylabie) i   ich kolejności.

Jest to także zdolność zatrzymywania w pamięci ciągu wyrazów połączonych związkami logiczno – gramatycznymi. Jest ona istotna zarówno dla nadawania, jaki i odbioru mowy. Dziecko zapamiętuje sekwencje słów, zdań, lecz bez kojarzenia dźwięków mowy z  ich znaczeniem, komunikacja nie byłaby możliwa. Semantyzacja dźwięków mowy  jest umiejętnością, w której mamy do czynienia przede wszystkim z łączeniem wzorców słuchowych wyrazów z odpowiednimi pojęciami, przypisywaniem znaczeń wypowiedziom, a co za tym idzie z powstawaniem odmiennych reakcji na bodźce.

Tak więc, sam prawidłowy słuch fizjologiczny nie gwarantuje nam tego, że rozwój mowy będzie przebiegał prawidłowo. Jest on bazą do nabywania przez dziecko coraz bardziej złożonych umiejętności, które pozwalają mu wraz z doświadczeniem coraz więcej usłyszeć i zrozumieć.

Ciekawostka.

Poza wymienionymi funkcjami słuchowymi, człowiek ma jeszcze tzw. słuch muzyczny. Jest to  jedna z podstawowych zdolności muzycznych. Jest właściwością złożoną, w której można wyróżnić kilka odrębnych, nie zawsze zależnych od siebie jakości: słuch wysokościowy (melodyczny), harmoniczny (analityczny), rytmiczny, tembrowy (barwowy), dynamiczny. Słuch wysokościowy, czyli zdolność do rozróżniania wysokości dźwięków, może być relatywny (względny) lub absolutny. Posiadanie słuchu relatywnego pozwala na określenie wysokości dźwięku na podstawie rozpoznania interwału dzielącego go od dźwięku wzorcowego. Słuch absolutny rejestruje bezwzględną wysokość każdego dźwięku. Ten rodzaj słuchu ma około 5% ludzi. Jest on prawdopodobnie zdolnością wrodzoną i ujawnia się we wczesnym dzieciństwie

A teraz propozycje pomocy dydaktycznych, z którymi będziecie mogli w sposób prosty i przyjemny stymulować i rozwijać percepcję i uwagę słuchowa dziecka.

1) Rytmy i dźwięki. 

Dziecko korzysta z pakietu swobodnie wykonując ćwiczenia w domu. Z pomocą dydaktyczną Rytmy i dźwięki zadaniem dzieci w pierwszej kolejności jest manipulowanie dźwiękami, po to aby następnie samodzielnie weryfikować poprawność wykonanych przez siebie działań.

2) Kolejna propozycja to część Studio Nagrań interaktywnego programu Akademia Bambika

Studio nagrań, to jedna z 5 części programu Akademia Bambika, która zawiera ćwiczenia z zakresu percepcji słuchowej. W studiu nagrań dzieci poznają świat dźwięków i uczą się lepiej je identyfikować, rozumieć i zapamiętywać.

Ćwiczenia zawarte w tej części mają na celu rozwój w wielu aspektach, przede wszystkim:

– w zakresie rozumienia mowy, realizujące się przez rozwiązywanie zadań polegających na wysłuchaniu i zapamiętaniu danego tekstu, a następnie wyborze odpowiedniego obrazka spośród dwóch bardzo podobnych do siebie,

– dziecko uczy się również dostrzegania błędów artykulacyjnych poprzez słuchanie wypowiadanych przez smoka słów i ocenie poprawności wymowy,

– dzięki programowi następuje także wzmacnianie bezpośredniej pamięci słuchowej, ćwiczenia polegają na wysłuchaniu zdań wypowiadanych przez smoka a następnie powtarzaniu przez dziecko danego tekstu bądź udzielanie odpowiedzi na pytania zadane przez Bambika,

– kolejna rozwijana i doskonalona przez dzieci umiejętność to różnicowanie paronimów, czyli wyrazów, które brzmią bardzo podobnie. Obszar ten realizuje się poprzez wskazywanie obrazka (jednego spośród dwóch), który odpowiada słowu wypowiadanemu przez smoka Bambika,

– dzieci uczą się różnicowania dźwięków niewerbalnych, ich zadaniem jest dostrzeżenie różnic między dźwiękami i ułożenie ich według kolejności w jakiej po sobie występowały,

– ostatnim rozwijanym obszarem w tej części jest rozumienie mowy w szumie, dzieci powtarzają zdania, które usłyszą w słuchawkach oraz wskazują obrazki pasujące do wypowiedzi.