Cyfrowy świat dzieci i młodzieży – kiedy technologia zaczyna szkodzić?
Spis treści
Internet stał się nieodłącznym elementem życia zarówno dorosłych, jak i dzieci i młodzieży. Telefony, komputery, tablety itp. ułatwiają codzienne funkcjonowanie, dają możliwość szybkiej komunikacji, pomagają w pracy lub nauce, stanowią źródło rozrywki. Coraz poważniejszym problemem społecznym i zdrowotnym staje się jednak nadmierne korzystanie z tych urządzeń. Wpływa na zdolność skupiania się, zdolności pamięciowe, jakość snu, nasila trudności z kontrolowaniem emocji. Powoduje przemęczenie wzroku, przeciążenia układu mięśniowego i kostnego. Często uzależnienie od multimediów zaburza relacje z innymi ludźmi, izoluje od realnego świata, wywołuje zmiany w zachowaniu, prowadzi do uzależnień.
Dlatego praca z dziećmi i młodzieżą, mająca na celu naukę stawiania sobie i przestrzegania granic czasowych w korzystaniu z sieci, jest niezwykle ważna i potrzebna. Podobnie, jak istotne jest zwiększanie świadomości młodych ludzi co do tego, czy dotyczy ich problem uzależnienia.
Czym jest uzależnienie?
Uzależnienie to najogólniej każde zachowanie sprawiające przyjemność, którego dana osoba nie jest w stanie zaprzestać i które podejmuje mimo negatywnych następstw. Cechą uzależnienia jest przede wszystkim nasilanie się potrzeby i/lub częstotliwości wykonywania jakiejś czynności, przyjmowania coraz większej ilości substancji uzależniającej (albo zwiększanie częstotliwości jej używania). Osoba uzależniona stopniowo traci kontrolę nad swoim zachowaniem i nie widzi tego, mimo sygnałów docierających ze strony otoczenia. Często zaprzecza istnieniu problemu, bagatelizuje go, ma poczucie braku zrozumienia przez innych. Zwykle brak substancji/czynności uzależniającej powoduje wystąpienie objawów somatyczno-psychicznych (przede wszystkim duży niepokój), motywuje do ich uzyskania za wszelką cenę.
Jaki jest mechanizm powstawania uzależnienia od multimediów?
Na mechanizm powstawania uzależnienia od multimediów u dzieci i młodzieży składa się wiele współwystępujących czynników.
Jednym z podstawowych jest to, że multimedia są prostą formą osiągania przyjemności. Niezależnie od tego, czy dziecko gra, czy ogląda filmiki, słucha podcastów, dostarcza sobie pozytywnych doświadczeń. Wygrana w grze, możliwość kontaktu z innymi ludźmi, poradzenie sobie z nudą itp. stają się pozytywnym wzmocnieniem, dają informację to jest dobre.
Multimedia pomagają radzić sobie ze stresem, niechcianymi myślami. Stanowią formę ucieczki od problemów, zagłuszają niepokój i poczucie samotności. Jeśli coś okazuje się efektywne, zaczynamy to powtarzać.
Na poziomie biologicznym korzystanie z telefonu, tabletu itp. wpływa na mózg – dochodzi do uwalniania dopaminy, kortyzolu i adrenaliny; ich wzrost wywołuje silne emocje, obniża zdolność realnych ocen i podejmowania decyzji, często powstaje efekt tzw. „haju dopaminowego”. Uzyskiwane wzmocnienia zwykle są nieregularne (nie wiemy dokładnie, kiedy dostaniemy nową wiadomość na Facebooku, osiągniemy kolejny poziom w grze), a tego typu warunkowanie tworzy najsilniejsze nawyki.
Innym aspektem sprzyjającym powstawaniu uzależnień jest powszechna dostępność internetu i gier. Dzieci otrzymują swój pierwszy telefon czy komputer w coraz wcześniejszym wieku, a nawet jak jeszcze go nie posiadają, korzystają z telefonów rodziców. Używanie go jest „wymagane” w większości dziedzin życia, coraz częściej do nauki, np. języka obcego, ortografii itp.
Dzięki dostępności do bezpłatnych sieci bezprzewodowych (np. w kawiarniach, centrach handlowych) i do urządzeń przenośnych, online można być wszędzie i o każdej porze. Internet oferuje coraz więcej treści, a korzystanie z niego często nie ma wyraźnego początku ani końca, jedna strona prowadzi do kolejnej, tworząc niekończący się ciąg. Korzystanie z multimediów jest akceptowane społecznie, staje się często wyznacznikiem atrakcyjności, kreatywności. Jeśli np. rodzic odbiera telefon podczas wizyty w gabinecie psychologa, a wcześniej oczekując w poczekalni na wizytę jest pochłonięty przeglądaniem wiadomości, daje dziecku jasny komunikat, że jest to „normalne”.
Dzieci są szczególnie narażone na uzależnienia, ponieważ posiadają słabszą umiejętność samoregulacji i kontrolowania swoich zachowań, mniejszą świadomość zagrożeń, łatwiej ulegają wpływom rówieśniczym. W przypadku nastolatków większą podatność na uzależnienia przejawiają osoby nie radzące sobie z obowiązkami szkolnymi, mające problemy w rodzinie lub grupie rówieśniczej, borykające się z obniżonym poczuciem własnej wartości, stanami lękowymi lub depresją
Jakie są przejawy uzależnienia od multimediów, na które powinni zwrócić uwagę dorośli?
- słaba kontrola (lub jej brak) czasu spędzanego w sieci – dziecko nie jest w stanie przewidzieć, ile czasu będzie grać, ocenić, ile czasu spędziło przed komputerem;
- częste i/lub długotrwałe korzystanie z internetu (przez trzy-cztery godziny lub dłużej, bez przerw, codziennie);
- potrzeba zwiększania ilości czasu spędzanego przed monitorem;
- przekraczanie ustalonych limitów czasowych, niedotrzymywanie umów;
- poczucie przymusu korzystania z internetu;
- odczuwanie niepokoju, kiedy nie można być online;
- nieustanne sprawdzanie poczty i komunikatorów;
- rozdrażnienie spowodowane brakiem możliwości grania;
- reagowanie wybuchem złości lub przygnębienia na zakaz lub przerwanie korzystania z sieci (objawy te ustępują z chwilą powrotu do komputera);
- odczuwanie nadmiernej euforii, silne ekscytowanie się przebiegiem gry;
- częste rozmawianie o grach, opowiadanie co się robiło w sieci albo co będzie się robić po zalogowaniu;
- odgrywanie ról z gry, posługiwanie się w realnych rozmowach skrótami używanymi podczas gier lub rozmów online;
- zaniedbywanie dotychczasowych aktywności zainteresowań, form spędzania czasu, znajomości na rzecz korzystania z komputera/internetu;
- zaniedbywanie bezpośrednich relacji z rówieśnikami lub utrzymywanie kontaktów jedynie przez internet;
- zapominanie o codziennych obowiązkach;
- korzystanie z Internetu kosztem snu, jedzenia (lub spożywanie posiłków przy komputerze), skrajnie – zaniedbywanie podstawowych potrzeb fizjologicznych;
- otrzymywanie coraz słabszych ocen, pojawianie się zaległości szkolnych, nieprzygotowań do lekcji;
- problemy z koncentracją uwagi;
- gorsze relacje z rodzicami, rodzeństwem, częstsze kłótnie z członkami rodziny;
- korzystanie z internetu po kryjomu, okłamywanie bliskich, by ukryć prawdę, ile czasu spędziło się przed komputerem;
- angażowanie się w aktywności, które nie spotkałyby się z aprobatą bliskich (np. odwiedzanie stron pornograficznych);
- przeznacza całego kieszonkowego na opłaty za logowanie się na stronach płatnych, kupowanie gier komputerowych lub akcesoriów do nich, podbieranie pieniędzy po to, by grać;
- zaprzeczanie niekorzystnym następstwom grania, próby ich racjonalizowania;
- odczuwanie winy, wstydu, podenerwowania wskutek spędzania nadmiaru czasu przed komputerem;
- zmienność nastroju, drażliwość, zaburzenia lękowe;
- zaburzenia snu (problemy z zasypianiem, sen niespokojny);
- problemy zdrowotne: bóle kręgosłupa, bóle nadgarstka, bóle głowy, problemy z widzeniem, problemy jelitowe, ogólny spadek aktywności.
Co powinno zwrócić uwagę nauczycieli i pedagogów w szkole?
- notoryczne spóźnienia, opuszczanie pierwszych lekcji;
- liczne nieobecności, wagarowanie;
- duża senność lub inne oznaki zmęczenia widoczne na lekcjach;
- wyraźne zaabsorbowanie urządzeniami elektronicznymi z ekranem: komputerem, telefonem komórkowym, tabletem;
- silne zaabsorbowanie grami komputerowymi;
- wyraźne pogorszenie wyników w nauce;
- wyobcowanie w klasie lub grupie rówieśniczej.
Jak nauczyć dzieci mądrze korzystać z komputera i telefonu?
Poniżej kilka pomysłów na radzenie sobie z ryzykiem uzależnienia dziecka od multimediów:
STWORZENIE SYSTEMU ZASAD KORZYSTANIA Z KOMPUTERA/TELEFONU – wspólnie z dzieckiem ustalamy zasady dotyczące mądrego i bezpiecznego spędzania czasu przy komputerze, telefonie itp. Taki system powinien uwzględniać potrzeby dziecka oraz jego wiek. Nie może być narzucony – dziecku łatwiej będzie go przestrzegać, jeśli będzie rozumieć zaproponowane przez rodziców zasady, mieć możliwość wypowiedzenia się na ich temat, wynegocjowania drobnych zmian. System zasad najlepiej zawrzeć na piśmie, w jasny i konkretny sposób. Powinien on wprowadzać granice czasowe i ograniczenia (takie, które rodzic akceptuje i może wyegzekwować), ustalać sposoby kontrolowania czasu i sygnały przypominające, określać przywileje wynikające z przestrzegania zasad i konsekwencje ich łamania, uwzględniać ograniczenia dotyczące treści gier. Warto również omówić z dzieckiem inne możliwe formy spędzania czasu wolnego, zapisać je.
Przykładowe propozycje zasad:
- najpierw odrabiam lekcje, potem siadam do komputera;
- komputer stoi w salonie/dużym pokoju;
- czas spędzany przy multimediach (łącznie komputer, telefon, telewizor, konsola itp.) wynosi ……… min dziennie;
- robię przerwy w grze co pół godziny/45-60 min.;
- kończę grę po usłyszeniu sygnału przypominającego;
- mogę dokończyć poziom, ale bez nadmiernego przekraczania czasu;
- czas monitorowy to czas przed komputerem, telewizorem, telefonem;
- jeżeli przestrzegam zasad w tygodniu, w weekend gram dłużej o ………;
- jeżeli złamię zasady to przerywam grę / gram krócej o …… w kolejnym dniu;
- przestrzeganie zasady w danym dniu to dodatkowe 15 minut przy komputerze w dniu następnym.
Ważne by rodzice byli wiarygodni (dziecko uczy się przez naśladowanie, jeśli widzi rodzica stale z telefonem, to rodzic traci wiarygodność), zgodni (co do ustalonych zasad), konsekwentni, poinformowali o wprowadzonych zasadach wszystkich dorosłych sprawujących opiekę nad dzieckiem. Niezwykle istotne jest również zapoznanie się przez dorosłych z treścią gier, filmików oglądanych przez dziecko, czuwanie nad tym, by nie zawierały treści przemocowych lub nieodpowiednich dla wieku.
Nie wolno zapominać o wzmacnianiu pozytywnych zachowań dziecka np. pochwaleniu za przestrzeganie ustalonych zasad.
MONITOROWANIE CZASU SPĘDZONEGO PRZED EKRANEM np. za pomocą specjalnej aplikacji – przedstawienie w liczbach ilości minut spędzonych w poszczególnych aplikacjach, ilości wybudzeń ekranu w ciągu dnia uświadamia skalę ewentualnego problemu i mobilizuje do ograniczania czasu przed ekranem. Warto również przez kilka dni prowadzić obserwację aktywności w ciągu dnia (ile czasu dziecko poświęca na różne czynności) – w formie tabelki, zegara itp.; wspólnie z dzieckiem planować dzień tak, by uwzględniać czas na naukę, domowe obwiązki, sport, odpoczynek, korzystanie z internetu, rozwijanie innych pasji. Pozwoli to równoważyć czas spędzany w sieci z innymi aktywnościami. Dobrym pomysłem jest usunięcie ze smartfonu aplikacji, które pożerają czas.
CHOWANIE TELEFONU DO SZUFLADY – świadomość, że telefon jest schowany lub w trybie offline zmniejsza pokusę zerkania co chwilę na ekran. Staramy się wyrabiać nawyk, że podczas wybranych czynności np. posiłki, odrabianie lekcji, wieczorne czytanie książki itp. telefon nie jest potrzebny (ani dziecku, ani rodzicowi).
W opanowaniu nadmiernego korzystania z multimediów pomaga ZAOBSERWOWANIE, W JAKICH SYTUACJACH NAJCZĘŚCIEJ DZIECKO „SIĘGA” PO INTERNET (z nudy, by odreagować trudne emocje, by spędzić czas z rówieśnikami) i poszukać innych sposobów radzenia sobie z emocjami, nudą czy osamotnieniem. Dbajmy o spędzanie przez dziecko czasu z rówieśnikami, rodzicami, rodzeństwem w realu. Rozmawiajmy o tym co dzieje się w życiu dziecka, zarówno w realnym życiu, jak i w jego świecie wirtualnym
Gdzie szukać pomocy?
Jeśli rodziców niepokoi problem korzystania przez dziecko z multimediów warto skonsultować się z psychologiem, który pomoże ocenić, czy konieczna jest pomoc specjalisty np. terapeuty uzależnień.
Wizyta u terapeuty uzależnień pozwala ustalić, czy rzeczywiście problem uzależnienia od multimediów dotyczy naszego dziecka (wiele godzin spędzanych przy komputerze nie musi oznaczać, że jest się uzależnionym). Pomaga odnaleźć przyczyny problemu oraz dobrać odpowiednią formę terapii. Celem terapii powinna być ogólna poprawa samopoczucia, zmiana jakości czasu spędzanego przed komputerem (czasami również ilości czasu), lepsza organizacja swojego działania w ciągu dnia, wzmocnienie poczucia własnej wartości, poprawa relacji rówieśniczych i rodzinnych.
Temat uzależnień od multimediów warto poruszać z uczniami podczas lekcji wychowawczych, by zwiększać świadomość tego, jak dochodzi do ich powstawania, jak można im zapobiegać. Zachęcam do wykorzystywania pomocy z oferty Moje Bambino np. programu „Pomysł na wychowawczą.– Zaplątani w sieci”.
Opracowała:
mgr A. Wrzesiak – psycholog kliniczny