W ostatnim czasie terapia biofeedback staje się coraz chętniej polecaną i stosowaną metodą terapii, choć nie jest to metoda całkiem nowa. Początki metody sięgają lat 60-tych XX w., pierwotnie była ona wykorzystywana przez NASA do szkolenia przyszłych astronautów. Stopniowo możliwości stosowania biofeedbacku rozszerzały się, zaczęto go wprowadzać do terapii pacjentów chorujących na padaczkę, osób po traumatycznych przeżyciach, w terapii dzieci z ADHD oraz z trudnościami w uczeniu się.

Spis treści

Czym jest terapia biofeedback?

Terapia biofeedback jest jedną z form terapii, bazujących na zjawisku neuroplastyczności mózgu. Nazywana jest również treningiem mózgu, ponieważ wykorzystuje mechanizm tzw. biologicznego sprzężenia zwrotnego – osoba uczestnicząca w terapii otrzymuje informację zwrotną o swoim stanie neurofizjologicznym (np. czy jest skupiona albo zrelaksowana) na podstawie pomiaru częstotliwości fal mózgowych, napięcia mięśniowego, temperatury ciała, rytmu serca, wilgotności skóry. Informacja zwrotna podawana jest w formie obrazowej – w przypadku dzieci wykorzystuje się animacje, bajki, gry komputerowe, a w przypadku dorosłych – wykresy, filmiki relaksacyjne. Czasami informacje zwrotne mogą być również przekazywane w formie akustycznej, przy zastosowaniu np. utworów muzycznych. Terapia zwiększa zatem umiejętność tzw. samoregulacji.

Na czym polegają zajęcia biofeedback?

Przykładowo – podczas sesji dziecko ma przymocowane na skórze głowy czujniki monitorujące zapis fal mózgowych (widoczny dla terapeuty na ekranie komputera). Na ekranie telewizora dziecko widzi ludzika, który ma się wspinać po drabinie – jeśli skupia się na zadaniu (mózg w danym momencie wytwarza właściwe fale), ludzik pokonuje kolejne szczeble, jeśli się dekoncentruje obraz się zatrzymuje lub ciemnieje. Rodzaje zadań zależą od ćwiczonej funkcji i muszą być różnorodne, by podtrzymywać zainteresowanie dziecka. Ważną rolę odgrywa terapeuta, którego zadaniem jest wyjaśnienie dziecku zależności pomiędzy poziomem jego skupienia (lub zrelaksowania) a obrazem wyświetlanym na ekranie telewizora. Trenujący musi „zrozumieć”, że w grze zamiast myszki, joysticka używa własnego mózgu, wpływa na swoją efektywność kontrolując oddech, napięcie mięśniowe itd.

Terapia biofeedback polega zatem na „nauczeniu” mózgu wytwarzania pożądanych fal mózgowych.
Kto może uczestniczyć w terapii biofeedback? W jakich zaburzeniach jest wskazana?

Terapia biofeedback przeznaczona jest dla dzieci, młodzieży i dorosłych. Można ją zaczynać ok. 5-6 r.ż., ale zadaniem terapeuty jest wcześniejsze ocenienie, czy dziecko posiada rozwojowo umiejętności pozwalające na korzystanie z terapii.

Biofeedback kierowany jest do osób z różnymi problemami zdrowotnymi i/lub emocjonalnymi, ale też do osób doznających przewlekłego stresu lub obciążonych długotrwałym wysiłkiem (zawody sportowe, egzaminy itp.)

Najczęściej biofeedback stosuje się jako terapię wspomagająca dla dzieci ze zdiagnozowanym ADHD, ADD, Zespołem Aspergera, autyzmem, zaburzeniami lękowymi, dysleksją, mózgowym porażeniem dziecięcym oraz epilepsją.

W przypadku dorosłych wskazaniem jest utrzymywanie się długotrwałego stresu, natłoków myśli, depresji, poczucia zmęczenia i wypalenia (np. zawodowego). Zaleca się go także przy trudnościach ze skupianiem lub pamięcią, zaburzeniach snu, bólach głowy, uzależnieniach.

Jak sprawdzić, jaki rodzaj treningu będzie odpowiedni dla dziecka lub osoby dorosłej?

Podstawą do opracowania protokołu treningowego i planowania sesji biofeedback jest badanie QEEG czyli ilościowe badanie EEG (mapowanie mózgu).

Badanie QEEG i szczegółowy wywiad pozwala terapeucie określić cele terapii, przybliżony czas jej trwania, ale przede wszystkim – ustalić jakie obszary mózgu mają być stymulowane.

Badanie QEEG to ilościowe obrazowanie pracy mózgu, wskazuje, jaki jest rozkład poszczególnych rodzajów fal mózgowych w korze mózgowej. Dostarcza zobiektywizowania danych o funkcjonowaniu OUN, dlatego jego wyniki mogą być wykorzystywane również w procesie diagnostycznym przez lekarzy psychiatrów, neurologów, ale również w diagnostyce i terapii psychologicznej, logopedycznej.

Badanie QEEG wskazuje, jaki jest udział poszczególnych fal mózgowych w zapisie bioelektrycznej aktywności mózgu. Wszystkie fale mózgowe wytwarzane są jednocześnie, z określoną amplitudą i częstotliwością. Prawidłowe zakresy świadczą  o synchronizacji generowanych fal i właściwym funkcjonowaniu mózgu, natomiast zakresy zbyt niskie lub zbyt wysokie sygnalizują nieprawidłowości. Nadmierna lub zbyt słaba aktywności fal w konsekwencji wpływa na odbiór bodźców i dekodowanie napływającej informacji, prowadzi do niedopobudzenia lub nadpobudzenia kory mózgowej, co staje się przyczyną różnych problemów (w zakresie nastroju, aktywności poznawczej, procesów uwagi itd.).

Zatem odchylenia od prawidłowego wzorca aktywności mózgu, dotyczące ilości wytwarzanych fal, ich rozkładu przestrzennego, wzajemnych proporcji pomiędzy poszczególnymi częstotliwościami oraz zróżnicowania aktywności prawej i lewej półkuli potwierdzają prawdopodobieństwo występowania konkretnych zaburzeń.

Na czym polega badanie QEEG?

Podczas badania do skóry głowy przymocowuje się elektrody, które umożliwiają zebranie sygnału bioelektrycznej aktywności mózgu. Za pomocą głowicy EEG zbierany sygnał jest przesyłany do komputera, a odpowiedni program komputerowy dokonuje rozkładu fal mózgowych na tzw. fale składowe, które są następnie analizowane. Uzyskane pomiary QEEG z kilkunastu punktów głowy są przetwarzane statystycznie, porównywane z bazami normatywnymi i wizualizowane za pomocą diagramów tzw. „map mózgu”.

Badanie odbywa się zazwyczaj w godzinach  dopołudniowych, pacjent powinien być wyspany, nie pić przed badaniem kawy, energetyków, słodkich napojów. Terapeuta powinien dopytać badanego, czy  przyjmuje lekarstwa wpływające na pracę mózgu, by uwzględnić ich ewentualny wpływ.

Sygnał EEG jest rejestrowany podczas trzech stanów – przy zamkniętych oczach, przy oczach otwartych oraz podczas wykonywania przez badaną osobę różnych zadań, obciążających poszczególne płaty mózgowe (np. czytanie, szukanie różnic i podobieństw we wzorach, zadania logiczne i matematyczne). 

Jakie są przeciwwskazania do terapii biofeedback?

Terapii nie powinno się wykonywać jednocześnie z innymi metodami terapeutycznymi bazującymi na neuroplastyczności mózgu (np. treningi słuchowe).

W przypadku osób ze zdiagnozowanymi zaburzeniami neurologicznymi (np. padaczka, udary, zespoły otępienne, utraty przytomności) konieczna jest opinia i zgoda lekarza neurologa.

Jak długo trwa terapia?

Czas trwania terapii zależy od indywidualnych potrzeb klienta, rodzaju zgłaszanych problemów, celów terapii.

W przypadku osób z ADHD, depresją, dysleksją trening powinien obejmować od 30 do 60 spotkań, minimum dwa razy w tygodniu lub częściej.

Dłuższe treningi przeznaczone są dla  osób ze zdiagnozowaną padaczką, porażeniem mózgowym. Krótsze treningi (10-30 spotkań) zaleca się osobom, których celem jest poprawa wyników w nauce, sporcie, wydajności w pracy.

Jakie efekty daje terapia biofeedback?

Terapia ogólnie poprawia kondycję psychofizyczną pacjentów, ułatwia kontrolowanie emocji oraz reakcji własnego ciała. Bardziej szczegółowo:

• redukuje niepokój, pomaga łagodzić odczuwany lęk, natłoki myśli,
• rozwija zdolność panowania nad stresem,
• poprawia jakość snu, ułatwia zasypianie,
• wspomaga łagodzenie dolegliwości bólowych (przy migrenach, bólach kręgosłupa, stawów), kontrolowanie nadciśnienia,
• polepsza umiejętność skupiania uwagi,
• zwiększa efektywność nauki przed egzaminem, nauki języków obcych,
• pomaga osiągać sukcesy w pracy zawodowej i lepsze wyniki sportowe.

Czy warto stosować terapię biofeedback i czy może zastąpić inne formy terapii?

Terapia biofeedbeck to skuteczna metoda terapii, przynoszącą wymierne efekty, pod warunkiem, że poprzedza się ją dokładną diagnozą (badanie QEEG) oraz jest właściwie prowadzona. Przebieg i efekty terapii należy monitorować w trakcie jej trwania, wykonując testy kontrolujące. Wskazane jest także powtórzenie badania QEEG po zakończeniu terapii.

Zdecydowanie terapię biofeedback warto stosować, gdy obserwujemy u dzieci trudności z nauką, ze skupianiem się, dużą impulsywność, wzmożoną ruchliwość, zachowania agresywne, kłopoty w komunikowaniu się, nadmierne lęki, tiki ruchowe lub wokalne. Nie jest to jednak terapia, która może zastąpić terapię psychologiczną, logopedyczną lub pedagogiczną. Wszystkie z w.w. form terapii mogą ze sobą współwystępować, uzupełniać się, dając większe efekty.

Opracowała:

Agnieszka Wrzesiak, psycholog kliniczny, Centrum Mavicus